Kva gravrøyser kan fortelje oss
Tidleg i bronsealderen - mellom 1800 og 500 før Kristus - vart det vanleg å reise ein haug eller ei røys over grava til storfolk. På sørvestlandet vart det bygt kjempehaugar av fin matjord over eit gravrom av stein. Elles i landet bar ein stein til store røyser på godt synlege, framspringande punkt i terrenget. Særleg vart dette gjort langs leia og i tilknyting til ferdslevegar inne i landet. Desse vert kalla kystrøyser eller åserøyser, alt etter kvar vi finn dei.
Funn i Gloppen
I Gloppen finn vi slike bronserøyser på gardane Hjelmeset, Andenes og Kvitenes. Felles for desse er at dei ligg lengst ute i fjorden, ved Lotsfjorden, der tre fjordarmar møtest. No er det ikkje utan vidare sikkert at alle slike kyst- eller åserøyser er frå bronsealderen, dei kan også vere bygde i jarnalderen. Men det er gjort funn frå bronsealderen i røysene, og dessutan ligg dei ikkje i tilknyting til gardstun eller veglinjer mellom gardane, slik røyser frå jarnalderen ofte gjer. Røysene har difor vorte tolka som avgrensingar av stammeområdet.
Kvitenesrøysa
Sjølv om det ikkje har budd folk i så mange århundre på Kvitenes, provar gravrøysa at det har vore menneskeleg aktivitet der lenge før nokon busette seg fast. Bronsealderøysa ligg ca. 20 meter frå sjølve pynten av Kviteneset. Røysa er bygd av rund kampestein og er dekt med mose og kratt. Ho er ca. 15 meter i diameter og om lag ein meter høg. Det er eit lite hol i midten av røysa.
Tidlegare stod det ei uteløe innåt røysa. Ho vart riven av grunneigaren rundt 1970, og det vart i staden sett opp ei hytte som i dag står i kanten på røysa.
