Ullensvang, frå 2020 del av nye Ullensvang kommune.

Jakob Alvsåker (1848-1934) er ein typisk representant for småbrukarane og jakteskipperane i Hardanger. Han var av ei slekt med lange tradisjonar i fraktefarten. Faren og ein av brørne hans åtte alle fartøy og «dreiv sjøen», som dei sa. Jakob var 15-16 år då han fekk seg hyre første gong på jakta til ein av farbrørne, og berre 18 år gammal kjøpte han skøyta «Lyna», i 1864, og vart skipper på eiga skute. Han skaffa seg snart eit større fartøy, og med jakta «Familien» gjorde han mange handelsferder.

Som jakteskipper var han i røynda ein omreisande handelsmann. Han drog dit det var pengar å tena på frakting eller varekjøp. Vinterstid segla han mykje på Lofoten og kjøpte opp torsk. Somme år tørka han fisken på berga der nord, men det hende like ofte at han førte lasta til Hardanger og tørka fisken på svaberga heime på Alvsåker. Den ferdige klippfisken selde han i Bergen og Kristiansund. Han spesialiserte seg elles på «landmandsvarer», som han kjøpte direkte av bøndene langs heile vestlandskysten. Varene fann avsetnad hjå skipshandlarane i sørlandsbyane. Ofte hadde han trelast i retur til Stavanger og Bergen. I vanskelege år, med låge prisar heime, gjorde Jakob ferder til Austersjøen med sild og heimatt med korn.

”Når Oksen har hatt, vert det regn i natt;  Når Oksen har trøya,  må du ut og høya” sa dei gamle i Ullensvang. Fjellet Oksen ligg sentralt og synleg frå store deler av dei fire fjordarmane i Indre Hardanger og er knytt til eit utal vêrmerke. Mange av desse merka har ei enkel fysisk forklaring, som knyter seg til vêromslag om sommaren. Då kjem det inn frå vest fuktig og kjølig luft i høgda. Den varmare lufta – som stig opp frå fjorden langs fjellsida – vert brått avkjølt, slik at det lagar seg låge tåkeskyer. På kort sikt er derfor slike vêrmerke nokså sikre.

Fruktbløminga i Hardanger, som her ved Indre Alsåker, er ein av dei store turistattraksjonane på Vestlandet. Bløminga er avgjerande for at det skal bli ein god frukthaust. (Svein Nord)

Dompapen er vakker, men ikkje alltid like omtykt i frukthagane ettersom han gjerne tek for seg av knoppane på frukttrea. (Jan Rabben)

Munkane frå Lysekloster var dei første fruktdyrkarane i Hardanger, men det var først på 1800-talet at fruktdyrkinga voks fram som ei viktig næring. Prosten H. C. Atche planta dei to første morelltrea i prestegarden i 1758. Og klokkaren hans, Peder Olsen Løgit, lærte hardingane å laga frukttre ved hjelp av poting.

Klimatisk ligg Ullensvang på nordgrensa for yrkesfruktdyrking. Sommartemperaturen er avgjerande for å oppnå god vekst og kvalitet på frukta. Milde vintrar sikrar god overvintring utan frostskade på knoppar og røter. I veksttida (mai–september) er normaltemperaturen 13,0 °C, medan nedbøren normalt er 438 millimeter. Frukttrea har djuptgåande rotsystem og krev eit jordsmonn som er lett gjennomtrengjeleg, slik at røtene får god tilgang på næring, luft og vatn. Jorda er i hovudsak morenejord, ofte med skredmassar i øvre jordlag. Jorda har lågt leirinnhald, men høgt innhald av organisk materiale. Med nokolunde jamn fordeling av nedbøren i veksttida gir dette jordsmonnet gode vekstvilkår for frukttre.

I Ullensvang finst det i dag om lag 500 000 frukttre, og kommunen er det største og viktigaste dyrkingsområdet for frukt i landet. Det blir dyrka mest eple; aroma og gravenstein er dei viktigaste sortane. Det første gravensteintreet i Noreg vart planta på garden Aga i 1792, og denne eplesorten har vore populær like fram til i dag. Pæredyrkinga har gått attende i seinare år. Eit særmerke er at det blir dyrka så mykje morellar (også kalla søtkirsebær) og plommer. Gjennom forsking har det lukkast å få fram ei rekkje nye og kvalitetsmessig høgverdige morellsortar. Saman med forbetra dyrkingsteknikk og handsaming av bæra har det gitt morelldyrkinga eit kraftig oppsving. I tillegg til å forsyna den norske marknaden blir det årleg eksportert morellar til England.

Det blir dyrka frukt på begge sider av Sørfjorden i eit belte frå sjøen og opp til 200–250 moh. Vekstvilkåra og talet på soltimar er om lag det same på austsida ogpå vestsida av fjorden. Eplesortane reagerer ulikt på dyrking i ulik høgd over fjorden. Ein kravstor sort som gravenstein reagerer negativt med omsyn til sukker- og syreinnhald med aukande høgd over havet. Den mindre kravstore sorten prins reagerer derimot lite på høgdeskilnadene. I åra etter 1960 har fruktdyrkinga i Ullensvang gjennomgått eit stort hamskifte. Dei høge, svært arbeidskrevjande trea er bytte ut med låge tre som kan haustast frå bakken. Plantingane er ordna i felt med få sortar. Små bekker har ein lagt i røyr, og kneikar i terrenget er jamna for å gjera garden meir framkomeleg for traktoren.

Eit frukttre er å sjå på som samansett av to ulike individ: grunnstamma – som er det same som rota, og sorten – som utgjer den delen av treet som er over jorda. Desse to komponentane er vaksne saman i potestaden, der plantevevet frå sorten og grunnstamma er ført saman under potinga. Det var overgangen frå sterktveksande til veiktveksande grunnstammer som gjorde det mogleg å fornya frukthagane med småvaksne tre. Med ei veiktveksande grunnstamme kunne epletrea plantast mykje tettare og formast med ei gjennomgåande midtstamme til 2,5 meter høge tre. Denne treforma gir jamnare og betre fruktkvalitet; fruktene får meir lys og betre farge. Avlingsmengda kan regulerast med handtynning av karten; det hindrar overbering eitt år og lita eller inga avling året etter. Både plantevernarbeidet og haustinga kan gjerast mykje lettare og meir effektivt med små tre samanlikna med høgvaksne tre.

Moderniseringa av fruktdyrkinga dei siste 50 åra har påverka og endra kulturlandskapet på ymse vis. Mange saknar dei store, gamle aplane i full blom. Men det er dei mange velstelte og småvaksne trea som framleis gjer fruktdyrkinga til ein viktig del av livsgrunnlaget i Ullensvang.

Fruktproduksjonen varierer mykje avhengig av vêret, men òg fordi det er fleire enn vi menneske som tek for seg av avlingane. I utmarka lever talrike insekt som søkjer mot frukthagane i knappe tider. Framleis nyttar ein sprøytemiddel mot desse ubedne gjestene, men forsking, mellom anna i Hordaland, gjer at bruken av kjemiske middel i fruktdyrkinga er monaleg mindre enn før.

I dei indre hardangerkommunane er berre om lag ein prosent av jorda dyrkbar. Likevel har hardingane visst å utnytta maksimalt den jorda dei har. Slik har insekt som naturleg lever i utmarka, fått eit ekstra tilbod. Somme år fell stor insektproduksjon saman med dårleg sesong for vertsplantene for insekta. Då må insekta ty til alternative løysingar. Dersom slike alternativ finst på dyrka land, blir insekta sine problem gjerne òg bonden sitt problem.

Kjemiske sprøytemiddel har vore det beste våpenet i kampen mot skadeinsekt. Men slik krigføring medfører oftast utslepp av miljøgifter i naturen og fare for kjemisk forureining av frukta. Både styresmakter og forbrukarar krev minst mogleg bruk av planteverngifter. Bruken av kjemiske sprøytemiddel er derfor sterkt redusert dei seinare åra. Forsking har dessutan vist at fleire typar insektangrep kan varslast på førehand, slik at sprøyting ikkje skjer i utrengsmål. Eit nærliggjande døme er varslingssystemet mot angrep av rognebærmøll i eple.

Rognebærmøllen

Den vesle sommarfuglen rognebærmøll legg helst egga sine på rognebærkart. Vanlegvis utviklar det seg berre ein larve i kvart rognebær. I år med for lita fruktsetjing på rogn i høve til talet på rognebærmøll blir det stor konkurranse om eggleggingsplassane. Slike år trekkjer mange møll inn i eplehagar for å leggja egga sine der i staden. Når egga klekkjest på seinsommaren, borar dei nyklekte larvane seg inn i eplekarten for å gjennomføra larveutviklinga. Larvane lagar eit gangsystem på kryss og tvers, og gjer frukta ueigna som menneskeføde.

Invasjon av rognebærmøll i frukthagane kan varslast ved gransking av den naturlege vertsplanta. Angrepsgrad av larvar i rognebæra blir registrert om hausten. Neste vår blir blomeklasane talde på faste referansetre. Frå larveregistreringa er det mogleg å spå kor stor insektproduksjonen vil bli, og frå blomeklaseteljingane kan ein seia kor mykje naturleg føde som vil stå til disposisjon for desse insekta. Om det ikkje blir nok næring, aukar faren for at møllen skal bruka frukttre som erstatning for rogn. Kvart år blir det sendt ut varsel om fare for angrep av rognebærmøll i eple for alle dei viktigaste fruktdyrkingsdistrikta i landet.

Før 1970 var det vanleg å sprøyta to gonger kvart år mot rognebærmøll i eple. Varslingssystemet har gjort at det er nok å sprøyta mot desse insekta ein gong kvart anna eller tredje år.

Herjing av frostmålarar – eit vestlandsfenomen

I Hordaland har frostmålaren herja frukthagane stort sett med 12–15 års mellomrom det siste hundreåret. Dette insektet har ei rekkje lauvtre, inkludert mange av frukt- og bærslaga som blir dyrka hos oss, som naturlege vertsplanter. Fjordbygdene vestpå er mykje meir utsette enn flatbygdene på Austlandet. Årsaka er knytt til topografi og klima: Larvar frå lauvskogen oppe i dei bratte fjellsidene blir spreidde med vinden, som ber dei med seg til frukthagane nede ved fjorden, der det òg er larveproduksjon.

Ein problemperiode startar oftast på bjørk, selje og rogn oppe i liene. Etter kvart som bestanden av frostmålarar aukar, må dei nyklekte larvane søkja over på annan vegetasjon – eller til andre område – for å overleva. Frostmålarlarvane flyttar seg ved at dei spinn ein lang tråd som vinden tek tak i. Slik får larvane gratis flygetur til neste beite. På ettermiddags- og kveldstid, frå slutten av mai og utover i juni, er det i dei indre fjordbygdene ofte ein luftstraum nedover liene, frå dei kjøligare områda med snøsmelting øvst mot fjellet og ned mot dei soloppvarma områda ved fjorden. Med denne luftstraumen kjem frostmålarlarvane drivande, og ein del hamnar i frukt- og bærhagane. Somme år drys nyklekte larvar nedover frukthagane langt utover i juni. På denne tida er dei første larvane – klekte frå egg som opphavleg var lagde på trea i frukthagane – om lag ferdige med larveperioden. Dermed må det kanskje sprøytast to gonger same året for å unngå store skadar på frukta.

Lauvtreborkbilla

For ein del år sidan var masseangrep av granborkbilla eit omfattande problem i skogbruket austpå. Borkbiller har vi òg i Hordaland, og i frukthagane kan lauvtreborkbilla vera eit problem. Arten vart først oppdaga i Hordaland (Etne) i 1979, men er seinare vorten nokså vanleg somme stader. Medan rognebærmøll er eit problem for fruktkjøtet, kan lauvtreborkbilla gjera ende på heile treet. Friske tre er ikkje utsette – desse billene vel seg ut tre som av ein eller annan grunn er svekte.

Billene borar seg inn i veden på trea og legg egg i gangsystemet dei har laga. Etter kvart gror gangane til med ambrosiasopp, som larvane livnærer seg på. Sporar av denne soppen har dei vaksne billene med seg frå gangane i treet der dei har overvintra. Veksten av soppen stoppar saftstraumen i det nye vertstreet, som visnar og døyr kort tid etter at billene er etablerte.

Billene orienterer seg etter den naturlege, men svake alkoholdunsten frå trea for å finna eit nytt tre til egglegging. I spesialkonstruerte feller kan ein lokka billene med alkoholdunst frå ei blanding av 50 % etanol og 50 % toluen.

«Skadedyr»

I økologisk meining gjer desse «skadedyra» ikkje anna enn å ta for seg av eit ekstra tilbod som vi menneske har skapt. Skadane blir mest tydelege når det er knappe tider for desse organismane i naturen.

Blir det for mange individ av ein art, har naturen sjølv mange mekanismar for å retta opp att balansen, særleg ved auka konkurranse mellom individa. Slike prosessar tek likevel litt tid. Ein fruktdyrkar – som skal tena pengar på avlingane – har ikkje alltid tid til å venta på naturens gang, særleg ikkje når avlinga står i fare for å bli øydelagd.

Ingen ønskjer å nytta sprøytemiddel i landbruket. Nøkkelen til betre plantevernmetodar ligg mellom anna i å studera – og forstå – dei naturlege prosessane i utmarka, og dra praktisk lærdom av dei.