Det er mange grunnar til at det finst introduserte plante- og dyreslag hjå oss. Slett ikkje alle er like gode. I somme tilfelle har motivet vore økonomisk – eit forsøk på å skapa ein leveveg. I pelsdyr- og fiskeoppdrett har dette lukkast. Andre gonger held ein framande dyreslag for prydføremål. Dei aller fleste tilfella er likevel artar som har kome utilsikta inn i landet, som eit indirekte resultat av handel med omverda. Men det kunne truleg vore verre enn det er: Det våte og stundom utrivelege vestlandsklimaet gjer nok sitt til at mange eksotiske artar ikkje har makta å etablera seg hjå oss, sjølv når dei fekk sjansen.
Det er langt fleire innførte planter enn dyr. Du treng heilt sikkert ikkje gå lenger enn til din eigen hage for å finna mange døme. Vi er så vane med å sjå lupinar, iris og platanlønn i og utanfor hagar at vi knapt reagerer. Sjølv den vakre engkarsen, som set sitt preg på mang ei blomeeng i Hordaland i mai, er truleg ei innført plante.
Kommersielt oppdrett av framande artar
Dersom vi ser bort frå husdyra i landbruket, er det ikkje mange innførte dyreslag i Hordaland som kan seiast å vera av økonomisk verdi. Forutan regnbogeauren er det mest berre tale om mink, som mykje av norsk pelsdyrnæring er bygd opp kring. Dessutan har blodigla, som er innført av medisinske årsaker,nok også vore økonomisk viktig, sjølv om det neppe har vore tale om oppdrett av denne arten.
Oppdrett av mink i Noreg tok til i 1927, men det tok vel ti år før minkavlen verkeleg skaut fart. Det har lenge vore opp til den einskilde minkoppdrettaren å vurdera sikringstiltak for å hindra at dyr rømmer. Vi veit ikkje når vi fekk ville stammer av mink,men ei av dei første i landet etablerte seg i Sunnhordland i 1930-åra. Desse dyra var etterkomarar frå dyr som slapp ut frå ein minkfarm i Fitjar i 1930. Same året rømde fleire minkar frå ein flaumskadd farm ved Bergen.
Desse rømlingane var med på å gje opphav til ein tett bestand av villmink som alt under siste verdskrigen omfatta store delar av Hordaland. I Meland vart mink skoten første gongen omkring 1937, medan arten etablerte seg i Fjell under krigen. I åra 1941–46 vart det fanga 3500–4000 mink berre i ytre Midthordland. Seinare spreidde minken seg vidare, og mot slutten av 1960- åra hadde vi truleg ein samanhengande bestand over heile Vestlandet.
Sjølv om minken er ein innført art frå Nord- Amerika, vert arten i dag rekna som ein del av den norske faunaen. Særleg populær er han likevel ikkje. Saman med kråka var minken den einaste viltarten som ikkje var freda i yngletida, inntil slik freding vart innført i 1997. Ei rekkje kommunar i Hordaland har skotpremie på mink. Masfjorden betaler såleis 70 kroner for kvar felt mink. I Fedje har dei betalt dobbel skotpremie ei tid, for å sikra bestanden av villkanin, ein art som også er innført.
Villminken vert ofte rekna som eit skadedyr. Nokon positiv faktor for sjøfuglane i hekketida er han definitivt ikkje. Dei hardast råka artane er terner, teist og fiskemåse. Alle desse har gått sterkt attende på Hordalandskysten, men det er langt ifrå sikkert at det berre er minken si skuld. Mange meiner at minkbestanden har gått noko attende sidan slutten av 1990-åra. Sjølv om det skulle vera tilfellet, har ikkje sjøfuglbestandane teke seg opp att.
Opp gjennom åra har det vore mange revefarmar i Hordaland. Også frå dei rømmer det dyr,som med tida truleg blandar seg med viltlevande raudrev. Kanskje er det rømde oppdrettsrevar som sporadisk vert observerte i Øygarden. I utgangspunktet skulle vi ikkje venta å sjå arten i øykommunen.
Etter at oppdrett av regnbogeaure vart vanleg i Noreg for om lag 50 år sidan, har vi fått fleire viltlevande bestandar av arten i Hordaland, danna av rømd oppdrettsfisk. Normalt formeirar ikkje regnbogeauren seg vilt hos oss. Skogseidvatnet i Fusa er ein av dei få stadene det skjer. Her vert arten også ekstremt storvaksen,og nyt godt av fôrrestar frå fiskeoppdretta i vatnet.
Utviding av mangfaldet?
Mange av vestlandsfjella og utmarka elles er ofte kalla tilnærma urørt natur. Det stemmer ikkje! Miljøinngrep er meir enn utbygging av naturområde for industri og busetnad. Sauebeiting i fjellet og utsetjing av aure og røye til opphavleg fisketomme vatn er vel så omfattande inngrep. Ettersom vi har hatt det så lenge, og så ofte vert minte om dei positive sidene ved dette, reflekterer vi knapt over desse inngrepa.
Likevel er det ganske tankevekkjande at frå naturen si side skulle mest alle elvar og vatn som ligg høgare enn 100 moh., vore frie for fisk, kanskje med unntak av litt ål! Medvitne utsetjingar av aure gjennom fleire hundre år gjer at biletet i dag er eit heilt anna. Vi veit ikkje mykje om kva konsekvensar dette har hatt, men truleg har mange salamanderområde forsvunne på denne måten. Det same kan ha vore tilfellet for andre smådyr som inngår i fisken sin diett.
Somme småviltjegerar har ikkje alltid vore nøgde med tilgangen på naturleg jaktbart vilt. Kanadagåsa vart derfor innført til Noreg. Første utsetjinga av gåsa i 1930-åra var rett nok til parkføremål, men det tok ikkje lang tid før ein fann ut at fuglen på sikt kunne verta ein viktig jaktressurs også i vårt land.
Omfattande utsetjingar frå midten av 1960-åra og fram til om lag 1980 sette fart i utviklinga: hos oss mest i Bømlo og på Stord,men også mellom anna på Raunøya i Masfjorden. Med ein nasjonal bestand på kring 30 000–40 000 individ kring 2000 er grunnlaget for å jakta på kanadagåsa meir enn godt nok. Det vert gjort, men det har ikkje mykje effekt ettersom gåsa er eit krevjande bytte, og nordmenn ikkje har tradisjonar for å jakta på arten. Resultatet er at bestanden aukar stendig og raskt – utan at det er praktisk mogleg å kontrollera utviklinga.
Dei første åra etter at utsetjingane skaut fart, var fagfolka ottefulle for at kanadagåsa kunne verta ein konkurrent til grågåsa. Det synest ikkje å ha skjedd. Men den sterke veksten hos kanadagåsa er ikkje problemfri. Fuglane gjer ein del skade på avling, og grisar til badeplassar med ekskrementa sine. Dessutan trampar dei gjerne graset på heimebøen flatt med dei store symjeføtene.
I 1950-åra vart det sett ut rapphøns somme stader – også for å introdusera eit ekstra fugleslag å jakta på. Eksperimentet var ikkje særleg vellukka – den siste rapporten om rapphøne frå Hordaland er frå 1959, då det skal ha vore ein «fast bestand» på Radøy.
Vi menneske oppfattar gjerne somme dyreslag som penare enn andre. Sjølvsagt påverkar det kva dyr vi ynskjer å ha rundt oss. Heldigvis har vi ikkje like sterke tradisjonar for å ta med oss eksotiske dyreslag frå fjerne himmelstrok som til dømes britane. Ikkje er det lov heller, ettersom slikt i dag er regulert av internasjonale konvensjonar. I England hekkar ei lang rekkje amerikanske andeartar, asiatiske fasanar og jamvel papegøyar i naturen, etter at dei har rømt frå innhegningar og parkar. Hos oss må vi nøya oss med fasanen. Dei fasanane som er sette ut i naturen i Hordaland gjennom åra, har stort sett ikkje greidd klimaet. Einaste staden det er rapportert om frittlevande fasan dei siste åra, er nord på Askøy, og her er det nok tale om nokre få individ som har rømt frå fangenskap.
Noko meir utbreidd i dag er det å halda pryd- og brevduer og prydender. Stort sett skjer det i kontrollerte former, sjølv om hønsehauken stundom gjer sitt til å halda kontroll på duene på sitt vis. Også fisk er innført til reine prydføremål. Særleg gjeld det vederbuken, der vi reknar med at den eine utsetjinga i Nygårdsparken i Bergen i 1901 har gjeve opphav til alle førekomstane vi kjenner i vår landsdel. Også utsetjingane av karpe kan vera motiverte av estetiske omsyn, men dette er i tillegg ein god matfisk.
Piggsvinet er ein utbreidd art i Hordaland. Truleg er dette eit resultat av ein serie utsetjingar. Piggsvinet sitt ry for å eta hoggorm har kanskje medverka til at somme har vorte inspirerte til å setja ut arten. Utsetjinga av kanin på Fedje var kanskje mest av alt ein test for å sjå korleis desse dyra klarte seg. Bestanden her har vore livskraftig, men neppe spesielt stor, sjølv om her ikkje finst rev.
Utilsikta utsetjingar
Ikkje alt går som ein har tenkt. Den tette bestanden av røye i Finsevatnet og elles i Ustevassdraget skriv seg frå eit uhell i samband med fisketransport. Dette vart utgangspunktet for ein røyebestand som sidan har spreidd seg oppover heile vassdraget til Finse.
Det er ikkje uhell, men utilsikta like fullt, når framande artar kjem til oss som ei følgje av handelssamkvem med utlandet. Slikt er mest uunngåeleg, og hender oftare enn mange trur. Tilsette ved fruktlager sjekkar alltid nye parti med bananar. Det er ikkje uvanleg at det ligg slangar eller edderkoppar i nokre av kassene,men dyra er ofte daude når lasta kjem til oss. Endå viktigare er det å undersøkja kasser med vassmelonar. Rotter som har fått i seg rottegift, vert ekstremt tyrste av gifta, og søkjer då til næraste vasskjelde. Fleire frukthandlarar i Bergen har opplevd å få levert daude rotter saman med vassmelonane.
Kvart år får våre viktigaste oljehamner, Stura, Mongstad og Kårstø, besøk av meir enn 3000 skip som til saman slepper ut om lag 33 millionar tonn ballastvatn. Dette er ei problematisk kjelde til spreiing av marine artar til område der dei ikkje høyrer heime. Forskarane meiner at 45 introduserte marine artar no er etablerte i norske farvatn. Av dei kom truleg 18 via skip. Fleire av artane er skadelege planktonalgar, som mellom anna kan skapa problem for oppdrettsfisk.
Den brune iberiaskogsnigelen kom truleg til landet med importerte planter frå Spania. Sjølv om sniglar gjerne er trege, har arten spreidd seg svært raskt i Sør-Noreg. I dag er denne snigelen svært vanleg mellom anna i Leirvik og i delar av Bergen by. Grunnen til den raske spreiinga er at iberiaskogsnigelen ikkje har nokon naturleg fiende i Noreg.
Av framande dyreslag som har kome til oss på utilsikta vis, er insekta i fleirtal. Dei kjem med importert frukt, grønsaker eller andre landbruksprodukt, og somme av dei greier å etablera seg her. Dei fleste er harmlause, men om den frykta koloradobilla ein dag skulle dukka opp hjå oss, kan vi venta omfattande tiltak for å berga potetene våre.
Somme parasittar kjem med på lasset når nye dyreslag etablerer seg. Mest kjend i Noreg er lakseparasitten Gyrodactylus salaris, som vi så langt har vore skåna for i Hordaland. Parasitten vart truleg innført til Noreg i byrjinga av 1970-åra gjennom import av levande infisert laks frå Sverige.
Den norske villaksen er ikkje tilpassa denne parasitten, og vil trenga lang tid på å omstilla seg. Som eit strakstiltak har styresmaktene i staden tydd til gifta rotenon for å kvitta seg med parasitten. Samstundes kvittar ein seg med fisken også, anten han er infisert av parasitten eller ikkje. I Hordaland har rotenon til no berre vore nytta for å utrydda ørekyte på Hardangervidda og utsett åbor i Stord.
Nabokrangel og privat krigføring er ikkje heilt ukjent mellom hordalendingar, og mykje tyder på at ulovleg utsetjing av gjedde stundom har skjedd som ei rein hemnakt. Denne glupske rovfisken har ingen ting på Vestlandet å gjera, men får ho først sjansen, gjer ho likevel svært mykje ugagn.
Sidan 1600-talet har menneske spreidd gjedda utover det naturlege utbreiingsområdet på Austlandet. Om gjedde vert innført til ein innsjø der ho tidlegare ikkje har vore, vil arten i sterk grad påverka fiskesamfunnet. Ein vil få ei endring i åtferda til andre fiskeartar i innsjøen. Ideen bak innføring av gjedde, i tillegg til dei direkte hemnaktene, er truleg helst at ho skal redusera mengda av annan fisk, til dømes aure, for å få opp kvaliteten på dei fiskane som greier seg. Dette har sjeldan vore resultatet, men vi har mange døme på at gjedda har utrydda auren. Når gjedde vert sett ut på Vestlandet i dag, er det alltid ulovleg. Ein må rekna med stor bot for slikt, ettersom dette er å sjå på som miljøkriminalitet.
Naturen i Hordaland har utvikla seg gjennom fleire tusen år. Vi veit mest aldri kva vi gjer når vi introduserer ein ny art som det eksisterande miljøet ikkje er tilpassa. Verda har sett mange døme på rotter som har øydelagt sjøfuglkoloniar, ein fyrvaktar sin katt som åleine har utrydda ein sjeldan fugleart, og kaninbestandar som veks eksplosivt. Det er ingen grunn til å ynskja seg andre artar hit enn dei som vi alt har, eller som kjem på naturleg vis.
