Ser vi bort ifrå hovuddalføret og nokre mindre sidedalar, er det meste av kommunen eit kupert fjellområde. Fjella er restane etter eit gammalt, nedslite landskap frå jorda si mellomtid. Seinare, i tertiær- og kvartærtida, vart dette landskapet løfta høgt opp. Då isen sidan gjekk laus på dei nye høgdeområda, fekk han, med nokre få unnatak, ikkje bukt med urtidsgneisane – fjella vart ståande att. Unntaka er grunnlaget for busetnaden i kommunen med færrast innbyggjarar i Hordaland og nest færrast innbyggjarar i landet. Mest alle dei vel 350 som høyrer heime her, bur like ved Modalselva.
Modalen var eige kyrkjesokn i mellomalderen, fram til 1350. Under nedgangstidene i seinmellomalderen vart Mo lagd til Hamre prestegjeld, som då strekte seg frå Sandviken og heilt til dei øvste gardane i Modalen og Eksingedalen. I 1749 vart dette lange prestegjeldet delt i to: Hamre og Hosanger, medrekna Modalen kyrkjesokn. Administrativt var Modalen delt mellom skipreidene Eikanger og Hosanger fram til 1853. Dei to kyrkjesoknene Modalen og Eksingedalen – fire til fem mil lange dalføre – vart ein eigen kommune først i 1910. I 1967 vart Mo saman med Ostereidet i Lindås lagt under det nye Osterfjorden prestegjeld. Ved kommunereguleringa i 1964 fekk vi dagens kommunegrenser: gardane i Eksingedalen gjekk over til Vaksdal kommune, og gardane Dyrkollbotn, Nipa og Eiterdalen vart overførte til Lindås kommune. Såleis er den eine lange dalen, Modalen, blitt til ein av Noregs minste kommunar i folketal. Men Modalen er ein stor kraftkommune, med sterk økonomi, gode tenester og nøgde innbyggjarar.
Og ikkje minst: Modalen er ein av dei fine oppgangane til landskapsvernområdet Stølsheimen – eit rekreasjonsområde i særklasse og nærområdet til ein av Noregs store lyrikarar tidleg på 1900-talet, Olav Nygard: «Til fjells, til høgd og vidd, det er mi trå, til topp og tind, or låge, lyrmne dalar; til fjells der bekken græt og vinden svalar, der ørnen ror i reine himmelblå».
Sand og grus
Breane som forma Modalen gjekk snøggare og grov djupare enn breane i sidedalane. Sidedalane vart såkalla hengjande dalar, som Hellandsdalen og Krossdalen; dalbotnane nådde ikkje ned til nivået i hovuddalen. Bratte fjellsider vart ståande att då breane hadde gjort seg ferdig med arbeidet. Grunnlaget for dei store fjellskreda som seinara skulle råka dalføret var lagt.
Isen gjorde meir enn å grava – han la også att verdfulle avsetjingar i kommunen: Dei første bøndene kom til lettdriven morenejord i det lange og flate dalføret, og dei store sandmassane har vore ei verdfull salsvare i meir enn hundre år. Sanduttak har endra landskapet mange stader og det meste er nok teke ut, men framleis er det nok att til sanddrift i mange år, særleg på Nedre Helland.
Sandsvalene følgjer i industriens fotefar. Om svalene ikkje finn naturlege utrasingar, hekkar dei i skråningar i sand- og grustaka. Fleire stader kan det i gode år vera opp mot hundre reirhol i sandtaka. Så har då også Modalen ein av dei største koloniane av sandsvaler i fylket, berre i Etne finst fleire.
Kraftkommunen
Det var ein elveflaum som omskapte Movatnet til Mofjorden. Isen hadde bygt opp eit smalt eide av grus ved Mostraumen. Storflaumen i 1743 reiv vekk dette eidet. Vassnivået vart truleg senka med ein til to meter då fjorden vart forlenga 6-7 km innover i landet. Modalselva sørgjer for at det også er mykje ferskvatn i den meir enn 200 meter djupe Mofjorden, så mykje at han er ein av dei fjordane i fylket som frys lettast til. Vatnet er for det meste daudt i dei djupare laga. Sambandet med fjordsystemet utanfor er så trongt at det blir liten sirkulasjon i vatnet, og dermed for lite av det livgjevande oksygenet.
I vår tid er elvane i kommunen langt på veg temte av kraftutbyggjarane. Fallet frå Stølsheimsfjella ned til Steinsdalsvatnet gjev den største energimengda. Steinsdalsvasssdraget vart utbygt i etappar gjennom 1970-, 1980- og 1990-talet. Steinsland kraftverk yter 566 GWh. Åsebotn kraftverk som stod ferdig i 1995 og yter 77 GWh, medan Nygard pumpekraftverk, som den førebels siste kraftutbygginga i området, vart sett i drift i 2005. Dette kraftverket yter 91 GWh. Ein del vatn er overført til Evanger kraftverk og kjem ut i Vosso. Denne overføringa kan ha forsterka forsuringseffekten i Modalsvassdraget – vatnet som vart overført til Vosso er av det minst sure slaget sidan det ligg kalkrikt fyllittfjell i tilsigsområdet. I Modalselva har forsuringa råka rogn og ungfisk, spesielt av laks.
Sjeldan vindstille
Ved vêrstasjonen, som ligg vel hundre meter over havet ved garden Farestveit er det sidan målingane starta i 1945 registrert berre nokre få dagar med vindstille. Stasjonen ligg særs utsett til for vind og daltrekk, men i snitt er vindstyrkane små. Andre stader i kommunen kan det vera vindstille i periodar.
I Modalen er det topografien som styrer vinden: Vindretninga er anten oppover eller nedover dalen. Om sommaren blir vinden jamvel i stor grad skapt av topografien - på dagtid vil soloppvarminga danna svake vindar opp dalen. Oppvarminga skaper også luftstraumar som stig oppetter fjellsidene. Kongeørn, fjellvåk og falkar veit å gjera seg nytte av dette, dei kan observerast ”hengjande” over åskammane i dalføret. Om sommarnatta og vinterstid, dag som natt, er forholda motsett: Sterkare avkjøling av lufta i fjellområda enn i låglandet gjer at dei kaldare luftmassane sig nedover dalen. Særleg er denne fjellvinden merkbar nedst i Modalen.
Det er mykje furuskog langs Mofjorden og oppover nordvestsida av dalen til Steinsland. På søraustsida er det furuskog inn til Farestveit, og mest bjørk lenger inn i dalen. Otterstadstølen har den vestlegaste, naturlege granskogen i landet. I skogsmarka finst det mange gode blåbærområde. Blåbær har vore hausta som salsvare, og i eldre tid vart bæra eksporterte direkte frå Modalen til England. Om plantelivet i Modalen kanskje ikkje er så rikt, veit vi likevel mykje om det. Det kan vi takka den lokale botanikaren Idar Langedal (1905-1992) for. Gjennom eit langt liv samla han planter og lagde detaljerte skildringar over veksestadene deira.
