Tyske kystfort i Sogn og Fjordane

Kystartilleri-batteri

Batteri er nemninga på ei avdeling med 4-6 større kanoner, frå kaliber 7,5 cm og oppover. I det tyske kystartilleriet fekk kvart batteri eit nummer og eit namn etter staden det vart plassert. Namnet kunne i einskilde tilfelle vere noko misvisande med omsyn til plasseringa, og bokstavane æ ø å i norske stadnamn skapte ein del problem for tyskarane.

Eit mannskap på rundt 100 mann var  vanleg ved eit kystbatteri av typen som var i Sogn og Fjordane. Kvart batteri hadde ein batterisjef, ein batteristab, ein eller to kanontropper, luftvern, lyskastar, samband, og ein trentropp med kokk, skreddar, skomakar, salmakar, og våpensmed. Kystfortet var ofte eit eige lite samfunn på ein aude stad, difor måtte dei fleste funksjonane finnast innafor fortet.

Kystfort

Når det var bestemt kor batteriet skulle plasserast, så starta ei stor anleggsverksemd på staden. Området vart etter kvart utbygd til å bli eit kystfort.

For dei største festningsanlegga laga tyskarane eigne byggeplanar, men for dei mindre anlegga vart det ofte nytta standardteikningar for bunkeranlegg og brakker. Tyskarane opererte også med tre grader av utbygging: Feltmessig, feltmessig forsterka, og festningsmessig utbygd. Dette dreia seg om for eksempel om kor mykje ein dekningsbunker skulle tåle. I Sogn og Fjordane var det mest feltmessig utbygging, men tunnelanlegg kunne erstatte mangel på festningsmessig utbygde bunkerar. Nokre fjellanlegg og bunkerar vart ferdig utbygde etter full festningsmessig standard, med luftrenseanlegg og panserdører som skulle tåle trykk frå eksplosjonar. Andre vart ståande halvferdige då krigen var slutt.

Hovudbunkeren med kommandoplassen var som regel ein solid bunker plassert sentralt i batteri-området, gjerne på ein bakketopp med godt oversyn utover sjøen. Bunkeren hadde observasjonsrom, kartrom, og sambandsrom. På taket hadde ein ofte plass for avstandsmålar. I tilknytning til denne bunkeren kunne det vere eit fjellanlegg med forlegning for mannskap.

Platningane for kanonene måtte ha solide betongfundament, og i tilknytning til platninga skulle det vere dekningsrom for mannskapet, og lager for beredskaps-ammunisjonen. Større ammunisjonslager vart lagt i bunker eller fjell lenger bak kanonstillingane. I hærens kystbatteri var hoveskytset ofte feltkanoner i hjullavett. Desse vart til å begynne med monterte på ei dreieskive, men mot slutten av krigen var tyskarane i gang med produksjon av sokkellavettar for feltkanonene. Kanonene vart som oftast ståande i opne stillingar fordi det ville kreve altfor store mengder betong å setje dei inn i ein bunker (kasematt).

Image

Nærforsvaret av kystfortet var som regel godt utbygd. På dei fleste fort var det 2-3 luftvernkanoner, mindre feltkanoner, flammekastarar og skytestillingar. Rundt fortet vart det sett opp piggtrådsperringar, og utlagt landminer.

Mannskapet var forlagt i trebrakker som stod i skjul lenger bak i batteriområdet. Seinare under krigen var det eit krav at mest mulig skulle byggast inn i fjell, eller under betong. Men mangel på ressursar, spesielt sement, gjorde at ein måtte fråvike dette kravet. Ei løysing som vart nytta var å sprenge ut ein tunnel i fjellet, og så bygge ei forlegningsbrakke inne i tunnelen.

Artillerigrupper

I Sogn og Fjordane vart dei første kystfort etablert på Nesje ved Sognefjorden, og på Rugsundøy i Nordfjord. Desse skulle hindre britiske krigsskip å gå inn Nordfjord eller Sognefjorden og landsette tropper i Stryn eller Lærdal der det var vegsamband over til Østlandet.

Frå 1942 vart alle kystfort organiserte i artillerigrupper, og då krigen var slutt i 1945 var dei fleste kystfort i Sogn og Fjordane samla i to artillerigrupper. I artillerigruppe Nordfjord var alle kystfort mellom Sildegapet og Frøysjøen, medan kystfort mellom Stavfjorden og Sognesjøen var samla i artillerigruppe Sognefjord.

Kystfortet på Havreneset i Florø var eit sjølstendig fort underlagt regimentet i Førde, medan to kystfort på Stadlandet høyrde til den nordlege artillerigruppe Statlandet.

Nedlegging og flytting

Nokre kystfort blei nedlagde og batteriet flytta til andre stader, difor fins det spor etter fleire kystfort enn dei 18 som var operative då krigen var slutt. To kystfort blei nedlagde då batteriet i Osmundsvåg ved Ulvesundet og på Klævold ved Vadheimsfjorden vart flytta ut av fylket i 1944 og i 1945. På Berle i Bremanger er det tydelege spor etter batteriet som blei flytta ut til Gottraneset. Frå Follevåg ved Stongfjorden blei batteriet flytta utover til Eimind, og frå Flokeneset ved Førdefjorden blei batteriet flytta til Blålid ved Måløy.

Tidleg under krigen kom to batteri med 7,5 cm kanoner som blei flytta rundt til fleire stader. Batteri 894 på Måløyna blei ikkje flytta, men øydelagt under Måløyraidet. Batteri 895 blei delt i to. Halvbatteri 895a stod først på Sande ved Svelgen, så flytta til Eidet ved Florø før det i 1944 hamna på Bryggja ved Nordfjord. Halvbatteri 895b stod først på Yndestad ved Stongfjorden, så flytta til Røyset i Askvoll, før det i 1944 blei flytta til Hyllestad.

Kystfort i kamp

Berre nokre få av dei mange tyske kystfort  blei involverte i kamphandlingar under krigen. Ser vi bort frå skyting på fly, nokre slengskot etter MTB-ar, varselskot og liknande episodar, så var det berre to kystfort i Sør-Norge som var i regulær kamp med den britiske marinen Royal Navy. Eitt av desse var Marine-Batterie «Nordfjord» på Rugsundøy ved innseglinga til Nordfjord. Det skjedde under Måløyraidet den 27. desember 1941, og i nokre timar midt på dagen var kystfortet i artilleriduell med den britiske kryssaren HMS Kenya. Kystfortet på Måløyna rakk ikkje å avfyre eit einaste skot under raidet før det vart nedkjempa og øydelagt.

Neste gang eit kystfort var i kamp, skjedde det tre år seinare på kysten av Jæren i Rogaland. I november 1944 og januar 1945 var kystfortet på Stapnes ved Egersund involvert i to sjøslag.

Image

Taktisk gruppering av kystfort - april 1945
 

Image

Image

Image