Norsk treskurd i «nasjonal» stil fekk ein renessanse under den store verdsutstillinga i London i 1851. Den «forlorne» nasjonalromantikken fangar neppe interessa idag, men det som for hundre år sidan var hovudinnhaldet i programmet som John Ruskin og William Morris slo til lyd for i Storbritannia – ei revitalisering av handverket i protest mot industrisamfunnets monotoni og forflating – er i ferd med å verta ei folkerørsle. Vår tid opplever ein renessanse for «våre henders verk». I dei siste hundre åra har mykje av den utsøkte handverksdugleiken blitt borte – eit tap av «almene Færdigheder», for å nytta Eilert Sundts ord. Det er på høg tid at handverket og handverkaren får sitt epos. Det meste av det vi ser i kulturlandskapet er forma av handverkaren – ein kulturskapar i ordets eigentlege forstand.
Bastetog
«Fjordamannens last æ band og bast» heitte det mellom bryggjesjauarane i Bergen, når ei fjordajekt la til i hopane mellom sjøbuene på Strandsiden. For mange fjordbønder var tønneband av hatleskog og bastetog av lindeskog ei god inntektskjelde på garden. I bratte, sørvende lier veks desse treslaga frodig. Både hassel og lind er varmekjære tre. Lindeskogen går ikkje høgt; kring 100 meter over havet, hassel kanskje 200 meter. Lindeskogen vart styvd ei mannshøgd over bakken, for at ikkje beitande dyr skulle gjera skade på dei nye renningane. Seigast bast fekk ein av lind som stod våtlendt og i god moldjord. Trea måtte styvast med 8-10 års mellomrom.
Det var lindeborken som vart nytta. Borken vart svadd av når sevja var komen i treet, kring jonsoktider. I høvelege buntar vart borken lagd i sjø; så djupt at det ikkje fjøra tørt og så lenge som det var råd for hauststormane. Denne prosessen var kalla «fåning», og basten kunne vara godt eller dårleg «fådd», alt etter resultatet. Ferskvatn var ikkje like godt til «fåning»; då måtte det vera lite gjennomstrøyming.
Neste steg var «råsinga». Det var eit finarbeid. Var basten godt fådd, og mannen finhendt nok, kunne den rivast opp i strimlar så tynne som silke. Råsinga tok til frå innsida av lindeborken. Basten vart så bunden i buntar for seinare bruk.
Så kunne sjølve arbeidet med å tvinna toget ta til. Eit børatog – til høybører – skulle vera 5 famnar langt (omlag 9 meter) og trelagt. Heile totten måtte då vera 15 famnar. Til tvinninga vart det nytta ei kjegle og eit kjevle; det siste under legginga og det første dels under legginga og under heile spinninga. To tredjepartar av totten vart rørt inn på kjevlet, resten på kjegla. Spinninga gjekk med sola, legginga – av det trelagde tauet – måtte gå motsett. Kreftene måtte verka mot einannan, skulle ein hindra toget i å gå opp.
Kroting – mellomalderens motivtradisjon
På Vestlandet var det ein fast skikk å krota stovene til dei store høgtidene, til jul og til jonsok, og til bryllaups. Dette var kvinnene sitt prydhandverk, ein del av dei mange husflidstradisjonane. Eit fint «tekstilt» mønster av åttebladsroser, ruter og valknutar vart måla med ei velling av kritt og vatn på den øvste stokken under stavlægja, i overgangen mot det sotsvarte taket. I kystbygdene brukte dei den kalkrike skjelsanden i denne blandinga; i Hardanger var var det vanleg også å bruka raudt i rosene – ei blanding av vatn og knust teglstein. Tradisjonen fortel at det var koner som var særleg dugande til dette arbeidet, «krotekoner», som stod for denne stovepryden. Det var dei same konene som sat i veven og vov åkle, og det er herfrå mange av motiva er henta.
Og både dei geometriske rosene og valknutane møter vi att i karveskurden.
I eit manuskript frå Nordhordland kring midten av 1700-talet får vi høyra at ei vekes tid før bryllaupet skal haldast, vaskar dei stovene reine:
«... og da heder det efter deres Talemaade: Mee lyte kraata stovene, det er: Vi maa male og staffere stuen, hvilken Maling bestaar deri: at de med Krid, Blaaler og rød Tagsteen, som stødes det fiineste mueligt er, farver eller kraater Stuen med adskillige Stræger, Prikker og efter deres Maade saakaldte Roser skjønt Tegningerne ingenlunde fortjener dette Navn...»
Krotinga av stova har vore ein utbreidd skikk i seinare hundreår. I kystbygdene var det også vanleg å kvita taket med kalkmåling, og veggen kunne prydast med store, konsentriske ringar og ruter i eit alderdommeleg, geometrisk mønster. Truleg er krotinga ei folkeleg vidareføring av mellomaldertradisjonane med å pryda stovene med teppe på veggene; langsmale bordar som vart kalla refill. Mange ting tyder på at det nettopp er tjeldinga av stovene til dei store høgtidene som lever vidare gjennom seinare hundreår i dei enkle, geometriske krotabordane på raftestokken i røykstovene, ofte avslutta med ein enkel bord med trekanttunger og prikkar; eit verknadsfullt kniplingsmønster mot det mørke tømmeret.
