Vossaveldet er òg i stor grad eit fjellområde, forma i skyveflak av grunnfjell som breier si harde kappe over den mjuke fyllitten; harde og næringsfattige fjellslag som kvartsitt, kvarts-skifer og granitt. Mange høge toppar, som Lønahorgi og Mykkeltveitveten, er utmeisla i desse bergartstypane. Den største delen av vossebygdene ligg i regnskuggen, bak kystfjella, som skjermar bygdelaga innanfor. Dette gjev Voss eit innlandsklima, med kaldare vintrar og varmare somrar enn det som er vanleg i Hordaland. Vossevangen får berre halvparten av Bergens regn, og vinternedbøren kjem mykje oftare som snø.
I mellomalderen utgjorde Voss (Vangen) og Vassveri ei skipreide. Vassveri (Vatsvern) – dei nedre bygdene mot Bolstadfjorden – var ein av åttungane i det gamle Vossaveldet. Voss prestegjeld omfatta soknene Vangen, Evanger, Oppheim og Vinje. Dei to siste vart skilde ut som Vossestrand prestegjeld i 1866. Evanger var eige prestegjeld frå 1892 til 1969. Med utgangspunkt i prestegjeldsgrensene vart Vossestrand og Evanger eigne kommunar i 1868 og 1885. Dei vart slegne saman med Voss i 1964, med unntak av Evanger sine område i Eksingedalen og Bergsdalen. Desse vart overførte til Vaksdal. Vatsvern skipreide og lensmannsdistrikt hadde endra namn til Evanger i 1867, og i 1886 vart namnet Vangen endra til Voss. Oppheim sokn vart overført til Voss frå Nærøy skipreide i Ytre Sogn alt i 1773, så vi ser korleis geografien og landskapet har vore styrande for dei administrative grensene gjennom mange århundre.
Skyveflak i høgda
Med 1815 kvadratkilometer flatevidde er Voss den største kommunen i Hordaland. Det aller meste av dette arealet ligg i nedslagsfeltet til Vosso, største elva i fylket. Berre inst i Bolstadfjorden dyppar kommunen tåa i fjordvatn, så vidt det er.
Skyvedekke av hardt grunnfjell dominerer fjella i kommunen. Det er stort sett dei såkalla Bergsdalsdekka som rår grunnen, men i aust kviler Jotundekket øvst i stabelen av skyveflak. Den kvite anortositten, som strekkjer seg frå Mjølfjell til Nærøydalen, skil seg ut mellom bergartane i dette dekket. Anortositt kan nyttast til meir enn pukk, mellom anna til aluminiumsproduksjon, slipemiddel i tannpasta, varmeisolasjon, vassfilter og keramikkfliser. Kan hende sit Voss på ein viktig økonomisk ressurs for framtida.
Innlandsklima
I løpet av eit år kjem det om lag 1250 mm nedbør over Vossevangen. Det er nær halvparten av det som kjem ved kysten. Rett nok treng ein ikkje å fara lenger vest enn til Bolstad før nedbøren er over det doble. Dei sentrale stroka av kommunen skil seg frå resten av Vestlandet ved at det normalt er minst nedbør i mars, og ikkje i april eller mai slik det i regelen elles er. Skjerminga mot vestavêret gjev ofte høge dagtemperaturar om sommaren, men også tidleg nattefrost om hausten, og låge vintertemperaturar. Middeltemperaturen for året er om lag 1,5 grader lågare enn i Bergen.
Varme somrar og kalde vintrar er utslagsgjevande for særtrekka ved plante- og dyrelivet. Austlandsplanter som tjøreblom, bergmynte og kvit bergknapp veks på Voss. Med mykje kalk i fjellgrunnen ligg forholda også til rette for eit rikt plantedekke, ikkje minst i fjellet. Fyllitten har gjeve kommunen mange høgtliggjande, artsrike område ved attraktive vandreruter, som inst i Bordalen og nord for Hamlagrøvatnet.
Gråor er eit svært utbreidd treslag. Særleg i Teigdalen står gråorskogen tett i dalsidene – til dels også i flaumsona langs elva. Mengda av bregnen strutseveng saman med gråor slik ein ser det på Voss er teikn på mineralrik jord. Bjørka er ofte av eit anna slag enn langs kysten – i dette distriktet er hengjebjørk, eller låglandsbjørk, vanleg på mange gardstun og elles i tørr skog, på berg og i ur. Grana er eit anna austleg treslag som har funne seg til rette på Voss. Innvandraren har danna dei største naturlege granskogane på Vestlandet.
Dyr frå aust
Andre slags innvandrarar har også funne seg til rette: Voss har fleire austlege fugleslag som elles knapt finst på Vestlandet, som sporvugle, duetrast og skogsnipe. På landjorda har elg og rådyr funne vegen vestover. Ferskvasskrepsen hadde derimot korkje kome seg til, eller klart seg i Moensvatnet utan tobeint hjelp. Kalking er naudsynt for at han skal greia seg.
Så godt som alle vatn og elvar har gode bestandar av aure. Sjølv i det næringsfattige Oppheimsvatnet er det godt om fisk, totalmengda er rekna ut til å vera 30 000 aure. Mest all denne fisken held seg i dei øvste 6 metrane av vatnet, sjølv om det er 30 meter til botnen, i gjennomsnitt. Hovudattraksjonen for fiskarar har vore den namngjetne Vossolaksen, men oppgangen av storfisk har vore skral dei siste åra
