Fjell, frå 2020 del av nye Øygarden kommune

Gunvor Ingstad Trætteberg, som utforska draktskikken på Sotra i mellomkrigstida, kom til Fjell første gong i 1936. Der møtte ho kvinner som enno gjekk i den gamle drakta: «Jeg husker at om fredagene når øygardsbåten la til Zukkerhuskaien, da sto det tett i tett med små rømmekoller på dekksluken; og så kom kvinnene fra Fjell og Sund over landgangen i stakk og blåhue. På ryggen bar de kiper nesten like høye som dem selv. I hver sto 10-20 trebunker med rømme som de skulle levere til familier i byen. Det var en malerisk kvinneflokk. Og den drakten de bar svarte omtrent til den som embeds- og borgermadammene i Bergen brukte for 300 år siden, etter hollandsk og nord-tysk mote».

«Det var en fast og uttrykksfull kledning. En høy blåhue føyet seg om ansiktet med fiolett kvaring og hvitt lin innunder, mens en tung, vid rynkestakk og snever trøye ga skikkelsen tydelig silhuett. Drakten virket høytidelig med de store mørke flater. Men fargeløs var den ikke, for når konene tok overtrøyen av så lyste det i røde livstykker og sterkt grønne strikkeermer».

Jordkjellarane, Nordhordlands «stabbur», er ein karakteristisk del av byggjeskikken i kystbygdene (Svein Nord).

Dette landskapet har skifta farge fleire gonger gjennom tusenåra. Held attgroinga fram, vil skogen på nytt farga ytterkysten grøn. Frå Rundehaugen mot Sekkingstad. (Svein Nord)

Bruaskjeret (nedst på biletet) rett aust for Knappskog, ein steinhaug som stikk opp av sjøen, bygd opp av blokker som vart avsette langs iskanten for 11700 år sidan. (Helge Sunde)

Havburkne. (Bjørn Moe)

Overalt på dei ytre øyane og i skjergarden står det grå, blanke fjellet i dagen, blant blautmyr og lyng. Vi er så vande med det nesten vegetasjonslause landskapet at vi er freista til å tru at det er naturens verk. Slik er det ikkje: «Det grå riket» er menneskeskapt. Fjellet kom fram då fiskarbonden skar torv til brensel.

Fyringsveden vart borte med skogen. Avskoginga tok til i tidleg jernalder,då beiteland vart rydda for buskapen. Etter kvart vart Fjell så godt som skoglaus – og vedlaus. Derfor byrja kystfolket ei omfattande torvtaking. Gjennom fleire tusen år, heilt fram til den dagen då elektrisiteten kom, var torv ein del av kvardagen.Nord på Sotra og vidare sørover langs vestsida ser vi tydeleg kvar torva er fjerna.

Torv er gammal myr og blir langsamt danna etter kvart som myra veks. Dei fleste myrar finst i fuktige søkk i terrenget, ofte som attgrodde tjørner. Myr kan òg veksa i bakkar og på høgder så lenge nedbøren er større enn fordampinga.

Tre er storforbrukarar av vatn. Dette gjer at skogsjorda ofte blir relativt tørr. Då skogen vart fjerna i ytre kyststrøk, vart vatnet att i jorda. Dermed overtok myrane. Det nedbørrike klimaet sytte ikkje berre for at myrane breidde seg ut over lågt lende, men òg at dei trekte seg oppover skråningane og med tida over toppane, slik at dei dekte terrenget. Desse lyngdekte teppemyrane gav landskapet mjuke former, slik vi i dag kjenner frå Shetland og Orknøyane. For eit par tusen år sidan var teppemyrane eit samanhengande belte langs store delar av norskekysten. I Hordaland finn vi no teppemyr som restar berre enkelte stader. Der teppemyrane ein gong dominerte, er det i dag lyng på skrint jordsmonn mellom berre knausar.

Behovet for brensel tok knekken på teppemyrane. Torva her var godt omdanna, fast, tørr og nesten utan sand og oske. Forbruket av torv til brensel var så stort at folk etter kvart skar teppemyrane ned nesten til berget. Dei lyngdekte bakkane vart spadde vekk. Når folk tok torv og mold, vart plantedekket øydelagt. Sidan vaska regnet vekk den gamle skogstorva og humuslaga som låg under.

Torvtaking i stor stil i dei tørre myrane kunne ikkje halda fram: Gjenveksten av teppemyrane var mykje mindre enn forbruket. Skogstorva, som kunne ha starta ny vekst, vart erodert vekk av vêr og vind. Folk måtte derfor henta meir og meir torv frå blautmyrane i søkka. Det var dårlegare torv og tyngre arbeid, men den raskare gjenveksten av blautmyrane balanserte forbruket betre.

Slik vart landskapet på Sotra og i skjergarden til: eit resultat av ei meir enn to tusen år gammal menneskeskapt utvikling. Menneskehanda fjerna skogen, slik at myrane tok over – og menneskehanda fjerna myrane. Tilbake stod nakne fjellet.

Hassel er det vanlegaste edellauvtreslaget i Fjell. Treet har vore her lenge: Truleg hadde steinalderfolk med seg hasselnøtter då dei kom til vestkysten for om lag 11 000 år sidan. Sidan spreidde hasselskogane seg på Sotra.

Vi veit at hasselnøtter var viktig føde for dei første nordmennene – nøtteskal er vanleg fangst for arkeologane når dei grev ut buplassane. I dag er hasselnøttene mindre verdsette, men dei som har fått augo opp for dei oljerike nøttene, veit at dei kan nyttast i alle typar bakverk etter tørking og lett røsting.

Hasseltreet klarar seg mange stader, endåtil i bergskorer ytst mot storhavet har det slått rot. Det er likevel på austsida av kommunen det trivst best, og område med hasselskog finst sør på Bjorøyna, inst i Fjæreidpollen og i lia aust for Fjell kyrkje. Under lune berghamrar finn hasselen seg særleg godt til rette. Her tek vårsola godt i bakken, og det blir tidleg vår, med blømande kvitveis, kusymre og vårkål. Desse plantene utnyttar dei gode lystilhøva før lauvsprett til å bløma og til å setja frukt. I tillegg er jordbotnen under hasselkronene òg gode, ettersom blada ved lauvfallstider er rike på lett nedbryteleg mineralstoff.

Hassel er ofte å sjå i overgangen mellom innmark og lynghei. I mark som ikkje lenger blir nytta til beite eller slått, spreier han seg raskt. På Bjorøyna finst det oppmura stigar og steingardar i hasselskogen. Dei vitnar om eit heilt anna kulturlandskap før. Her var det liv med høyonn og husdyr på beite, no er det hjorten som finn mat i skogen mellom steingardane.

Det er eit faktum at det har vore stor kulturell avstand mellom den kosmopolitiske byen Bergen og det næraste omlandet, strilelandet, gjennom mange hundreår. Dette har gjeve seg utslag i oppfatningar av kystbygdene som fattige og tilbakeståande i næringssamanheng og kulturutvikling; oppfatningar som gjerne er farga av bymenneskets «briller».

Ein av dei som hadde meir syn for det kulturelle eigenverdet bygdene hadde, var teologen og sosiologen Eilert Sundt. Studiane hans av husliv, reinhald, husflid og byggjeskikk på bygdene gav han eit langt meir positivt syn på bygdekulturen kring midten av 1800-talet enn det mange av hans meir bornerte akademiske åndsbrør hadde. Men om dei ytre bygdene på strilelandet hadde sjølv ikkje Sundt alltid førstehands kunnskap. I boka om Huslivet i Norge i 1873 skriv han: «Havstrilernes øer ere jo næsten berømte – så tidt har man hørt bergensernes fremstilling om den uhumskhed og stakkarsdom, som der skal være». Som svar på ei spørjeliste han hadde sendt ut for å få merknader til det store arbeidet Om Renlighedsstellet i Norge, hadde han mellom andre fått ei utgreiing frå landhandlar Juuhl i Fjell kommune på Sotra.

Eilert Sundts reiser i kyststrøka i Hordaland må ha vore heller sporadiske. Kroting hadde han berre sett i ei einaste stove på Herdlevær i Øygarden. Det var til og med i ei kakkelomnsstove. Vi veit at skikken med å krota stovene til dei store høgtidene må ha vore utbreidd.

I Billeder fra Bergens-kysten, ei essay-samling frå 1842, gjev Johan Sebastian Welhaven eit nærbilete av strilelandet, kanskje like avslørande for bymannens kulturelle horisont som for hushaldet i kystbygdene. Men Welhaven er ikkje utan sans for dei maleriske verdiane i kystkulturen:

«Hav-Strilens Yndlings-Dyr er Svin og Høns. Han har paa en Maade indlemmet dem i sin Familie, thi de tilbringe en stor Del av deres Liv i hans Stue. Svinet vises dog i Almindelighed ud, naar dets Natur rigtig har utfoldet sig. Men Hønsene have stadig Tilhold i Familiens Skjød, og føre saaledes et lunt Stueliv den hele vinter. Bonden ved at drage Nytte af denne Ømhed, og ved juletider gjør han gode Affærer med sine friske Æg.

Man kan gjette sig til, at Renlighed ei er Hovedsagen i disse Folks Boliger. Der er heller ikke nogen norsk Almue, som er mere berygtet for sit Søleri end Hav-Strilerne. Man lugter deres Stel paa langt Hold. Deres lave Huse ere omgivne af denne Husholdnings Attributer og Herligheder; paa Taget, paa Væggene og paa Stænger ved Indgangen hænger der flækket Fisk og Pjalter af Sildegarn. Indenfor er der en eneste Stue, med Grue og Røghus. Man studser ved dens ubetydelige Omfang, naar man overveier, hvor mange Individer der ofte ere samlede i et saadant Rum baade Dag og Nat. Der er ved disse Røgstuer Intet af den Behagelighed og Orden, som man ofte træffer i lignende Bygninger hos den rigere Bonde paa det faste Land. De glat bearbeidede Tømmerstokke og den egne kniplingsartede Bord af Kridt-Tegninger der løper om en smuk Røgstues Vægge i de anselige Fjeldbygder, ser man kun sjelden ude paa Øerne; thi her bruger man kun ved enkelte høitidelige Leiligheder at skure den hele Stue med Sand. Hos Hav­Bonden er det snevre Rum end mere indskrænket af alskens plumpt Bohave og Redskap. Paa Bænkerne langs væggen er der neppe Plads til et Sæde; man træffer de smaa Børnesenge mellom Saltekar og Tjærebøtter. Ved Gruen hænger ofte den hele Families vaade Sø-Klæder.

Paa gulvet kan man blive hildet i Bunkerne af et Garn, der just skal repareres. Men Lysfaldet gjennem Taget over alt dette er af en ypperlig Virkning. Naar den gamle Hav-Stril i sin maleriske Dragt, med sit lange Graaskjæg, sidder i Røgstuen under Lyren, da minder han levende om mangt et prægtigt Billed af den uforlignelige Rembrandt».

Det er fisket som har skapt livsgrunnlaget for Sotra-strilane. Også kvinnene tok del i dette arbeidet, men berre på land. Sildeskjering i Storasundet, oktober 1924. Kvinna i framgrunnen er Gurina Storesund (Utlån: Nelly Storesund.)

Image

Fjell, uttala Fjædle i målføret, er skrive undir Fjalle i gno. og tyder «garden under fjellet». Førsteleddet i Bildøyna inneheld gno. bilda «bile, øks». Syltøyna er laga til ei avleiing av eldre sult «blautlende, myr», i slekt med dei moderne orda sylte og salt. Hit høyrer òg Sylta i Radøy. Knarrvika inneheld gno. knɋrr «handelsskip». Møvik er ei dialektform av Midvik, namngjeve ut frå lægjet mellom Nordvika og Skålvika. Løno heng saman med gno. lón «stilt vatn», her helst om kilen som skjer seg inn i øya. Landro tyder «landrydningen». Misje har vore tolka av gno. Miđsjóva «øya midt mellom sjøen og fjorden». Det skulle sikta til at Misje ligg mellom Sotra og Toftøyna i seglleia frå Hjeltefjorden til sjøen utanfor. Turøyni inneheld mogeleg eldre Tuđr- eller Túđr-«fangst(øya)» og er i så fall i slekt med sisteleddet i Santor.

Kommunevåpenet til tidlegare Fjell kommune: På blå botn ein sølv måke over svarte fjell

Våpenet er godkjent av Fjell kommunestyre 27.4.1957, og er teikna av Magnus Hardeland. Det er ikkje godkjent som våpen etter heraldiske reglar. Fuglen på merket, ein måke, symboliserar «utror». Sjøfuglen hentar næringa si frå sjøen, slik som folket i kommunen gjorde det. Merket symboliserer elles hav, øyar og fjell, og er i stilisert form eit bilete på naturen i Fjell kommune. Fargane er blått, svart og sølv.