Litlandsvatnet

HOSANGER NIKKELGRUVE

Svære mengder nikkelmalm har vore brotne ved Litlandsvatnet, mellom Lonevågen og Hosanger. Funnet vart gjort i 1875. I driftsperioden frå 1882 til 1945 vart det utvunne 4170 tonn rein nikkel frå 462 000 tonn malm, ein stor produksjon i norsk målestokk.

Malmen inneheld mellom 0,4 og 3,0 % nikkel. Malmen ligg på undersida av ein gabbro. Gabbroen ligg som ei diger linse i dei kvartsrike gneisane som dominerer området. Truleg for meir enn ein milliard år sidan var gabbroen bergsmelte som trengde inn i gneisane. Sulfidmineral, mellom anna pentlanditt som inneheld nikkel, i tillegg til magnetkis, koparkis og svovelkis, var blant dei første minerala som vart danna då smelta gradvis størkna. Dei sokk ned på botnen av smelta og vart dermed liggjande underst i gabbroen.

Mangel på drivverdig malm gjorde at gruva vart nedlagd i 1945. Men det er framleis mange spor etter drifta, og malmen er enno å sjå ved gruvesjakta ved Litlandsvatnet.

Kart over gruveområdet på Litland i Hosanger. (Harald Bjørlykke/Haakon Fossen)

Malmen, som finst ovanfor gruvebygningane, er rusta på utsida. Eit velretta slag med hammaren kallar fram den eigentlege utsjånaden. (Haakon Fossen)

I 1875 vart det gjort funn av malmstein på Litland og Nonås, og i 1882 sette eit engelsk selskap i gang gruvedrift på Nonås. Dei første åra vart malmen boren i kiper frå Nonås til Gjetreim, til utskipingshamna. Seinare vart det bygt anleggsveg og kai. Eit svensk selskap overtok drifta i 1890 og bygde Noregs første taubane frå Nonås til Gjetreim. I 1915 bygde Kristiansand Nikkel Raffineringsverk opp eit moderne gruveanlegg på Litland, med taubane frå Litland til Bysheim-kaien. Etter ein konkurs i 1920 kom drifta i gang att i 1933, men i 1945 var det slutt. Då hadde det vore teke ut 500 000 tonn malmstein som gav 5000 tonn rein nikkel. To av dei gamle gruvene på Nonås er til gjengelege i dag, og gruve området på Litland kan du sjå frå hovudvegen.

Kalksteinsgruvene på Skaftå ved Bruvik kom også i gang i 1870-åra, og i mest 100 år, fram til 1961 var dette ein stor arbeidsplass, med ein arbeidsstokk på 40-50 mann. Drifta vart teken opp av P.G. Rieber, som først tok ut marmor blokker til verkstaden sin i Bergen. Avfallssteinen gjekk vidare til kalkbrenneriet hans. Frå 1908 gjekk mesteparten av steinen til kalk omnane ved Odda smelte verk, til karbid- og kunstgjødningsproduksjon. Kalkåra i fjellet stod loddrett i 12 meters breidd, og gruva var om lag 1 kilo - meter i lengd. I alt vart det teke ut 4 millionar tonn kalkstein her. Dagbrotskjeringane er enno synlege, 150 meter frå vegen.