Berge

STEKKA - OPPGANGSSAGENE I TØRVIKBYGD

Nede ved fjorden, på garden Berge i Tørvikbygd, ligg Stekkavika – ei lun, austvend hamn, skjerma mot fjorden med nes og holmar, slik sjølve namnet fortel om. Her finn vi eit innhaldsrikt sjøbruksmiljø, med naust og sjøhus som høyrer til gardane Berge, Heradstveit og Halleråker. Til garden Berge høyrer også kvernhus, sirkelsag, verv for jektebygging og – litt oppe i skogen – den gamle, vassdrivne oppgangssaga.

Oppgangssaga i Stekka er ei av dei få sagene som er att av den einblada typen. Saga vart bygd i 1823, men det har stått sager i Tørvikbygd lenge før dette. I skattemanntalet for 1603 finn vi desse sagene nemnde: Drage sag, som har skore 150 bord og plankar, og Augastad sag, som «ligger slett øde». Augastadsaga har truleg stått ved det same vassfallet som den noverande saga i Grindfossen, omlag 20 minuttars gange opp i utmarka frå Augastad. Etter at denne saga kom ut or drift i 1950-åra, er det berre oppgangssaga i Stekka, høyrande til dei to bruka på Berge, som har vore halden i hevd.

Då oppgangssagene kom i bruk på 1500-talet, revolusjonerte dei mellomalderens måte å øksa til plankar og bord av tømmerstokkane. Kvar tømmerstokk vart kløyvd og kunne såleis berre gje to bord; «tiler». Med dei nye sagene kunne det skjerast mange bord av ein stokk. Tørvikbygd har frå gammalt av vore rik på furu- og eikeskog, så det er naturleg at sagene har vore lenge i bruk her

Stekkasaga kan kallast halvautomatisk, og kontruksjonen er sinnrik. Sagramma er fest til «korlestonga» som overfører krafta frå underfallshjulet. Rett bak saggrinda ligg kambahjulet. Ein kjetting som ligg nokre gonger rundt kambahjulet, er festa til «vagnen». Frå toppen av sagramma går hevstanga, festa i nikkevalsen, slik at skuvstanga skyv fram kvar gong sagramma er oppe, og dreg stokken fram eit hakk, mot sagbladet.

Oppgangssaga skjer bord i full breidd av tømmerstokkane, utan kantskjering. Difor er denne sagtypen veleigna til å skjera breie bord til båtbyggjarane, og det er ein av grunnane til at oppgangssaga har halde seg så lenge i bruk i fjordbygdene. Her har det vore båtbyggjarar i mange naust langs fjorden – ei god attåtnæring for mange gardar. I Stekka har det vore bygt båtar og jekter gjennom mange generasjonar, og denne verksemda har vart ved heilt opp til siste krig, gjennom Stekka Skibsbyggeri A/S. Risseskuret, der dei rissa og skar spant, står framleis i Stekka.

Alt tidleg i 1970-åra vart det klart at det knytte seg store interesser til vern og sikring av oppgangssaga og sjøbruksmiljøet i Stekka. I samband med oppretting av landskapsvernområdet kring Bergevatnet med den gamle eikeskogen ovanfor Stekka – ein skog som har gjeve materialar til jektebygginga – har også oppgangssaga fått sitt formelle vern. Her ligg det såleis eit sjeldsynt komplett historisk miljø, både når det gjeld sagbruk og sjøbruk.

I samband med Arkitekturvernåret 1975 vart det sett i gang arbeid med restaurering av oppgangssaga og rekonstruksjon/gjenoppbygging av forfalne naust, i nært samarbeid med grunneigarane og lokale krefter i bygda. Desse arbeida vart finansierte av Riksantikvaren, Norsk Kulturråd og Hordaland fylkeskommune.

Oppgangssaga vart først sett i stand, både saghus, slok og vasshjul. Deretter vart eit lafta naust frå 1793 tilhøyrande garden Hallaråker bygd opp att i opphavleg form og storleik, med høge grunnmurar og villheller på taket. Eit grindbygd naust til garden Tuften vart restaurert i 1982. Nokre av dei andre nausta er truleg svært gamle, eitt av dei er nemnd i 1691 og eit anna kan vera bygt tidleg på 1600-talet. Her er også synlege tufter etter fleire eldre naust, og planen er å få sjøbruksmiljøet i Stekka så komplett som råd er.

Tveiten, O. (1986) Ein levande tradisjon: oppgangssagene på Stekka og Grind i Tørvikbygd. Fortidsvern, 2.

Sjå også

Skog, oppgangssager og skottehandel i Hardanger

Jektefart og fartøybygging

Berge

Sjå også

Andre stader i kommunen